«Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңынан не күттік және нәтижесі не болды?
2023 жылғы 13 қарашада Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінде Қаржы вице-министрі – Дәурен Маратұлы Кенбейіл мемлекеттік сатып алу туралы заң жобасын таныстырды.
Дегенмен, бірден бірнеше сұрақ туындайды:
- Мәжілісте таныстырылған, әйтсе де жалпы жұртшылыққа, мемлекеттік сатып алу мәселелері бойынша тәуелсіз сарапшыларға қолжетімді емес ЗАҢ ЖОБАСЫНЫҢ СОҢҒЫ НҰСҚАСЫН ҚАЙДАН ОҚУҒА/БІЛУГЕ БОЛАДЫ?
- ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАРДАН заңды әзірлеу жөніндегі ЖҰМЫС ТОБЫНА КІМДЕР КІРДІ?
Осы заңның тұсаукесеріне қатысты сұрақтарымыз:
💰 2022 жылдың 1 қыркүйегінде Мемлекет басшысы Қ-Ж. Тоқаев Үкіметке екі сатып алу алаңын бір Платформаға біріктіруді тапсырды (мемлекеттік органдар мен мемлекеттік ұйымдардың сатып алулары квазимемлекеттік сектордың, атап айтқанда Самұрық-Қазынаның сатып алуларымен).
Бір жылдан астам уақыт өтті, ал халыққа сатып алудың бірыңғай платформасына көшу мерзімі көрсетілген жол картасы әлі күнге дейін ұсынылмады.
- Қандай жұмыстар атқарылды және шешімдер ұсынылды? Кім нақты жауап береді?
- Қаржы министрлігі мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың барлық сатып алуларын бірыңғай реттеу мәселесін неге көтермейді?
💰 Қаржы министрлігі рейтингтік-баллдық жүйені енгізу арқылы мемлекеттік сатып алу жүйесін толық автоматтандырғысы келеді. Депутаттардың бірі бұл жүйе нарықты монополиялауға әкелмейді ме деп сұрады.
Алайда, құрылыс келісім-шарттарының жеңімпаздарын таңдау үшін бұл жүйе ҚҰРЫЛҒАНЫН және осы автоматтандырылған жүйенің шешімдерін шағымдауға БОЛМАЙТЫНЫ, бұл процесс СЫРТҚЫ ТАЛДАУ ҮШІН ашық емес екенін ескеру қажет!
- Мемсатып алуға қатысушылардың рейтингтік формуласын қайдан білуге болады және жалпы баллды есептеу кезінде қандай көрсеткіштер (салмақ) ескеріледі?
- Бұл салмақтарды кім және қалай санайды? Рейтинг формулаларын «Электрондық қаржыландыру орталығы» АҚ қызметкері анықтайды ма? Бұл сыбайлас жемқорлық схемаларына ықпал ете ме? Егер адам санауды жүргізсе, онда бұл тұжырымдама сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін толығымен жоя алмайды.
- Бұл ықтимал тәуекелге қарсы тұрудың қандай тетіктері бар?
- Жеңімпаздарды іріктеуді автоматтандырудың осы түсінігіне ықпал ететін Қаржы министрлігі қай елдің тәжірибесін пайдаланды?
- Рейтингтерде бұрынғы сатып алулар мониторингінің нәтижелері, анықталған бұзушылықтар мен жұмыстағы сәйкессіздіктер ескеріле ме? Мысалы, егер мердігер салған жолдардың бұзылып жатқаны және кепілдік мерзіміне сәйкес келмейтіні анықталса, мұндай бұзушылықтарды ескере отырып, оның рейтингі төмендетілуі керек.
💰 Қаржы министрлігі вице-министрінің конкурс талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижесінде бір ғана кәсіпорын қалса, оған жеңіс берілуі мүмкін екендігін ескеру туралы ұсынысы — сұрақ тудырады.
Себебі бұл сатып алудың бір көзден алу тәсілінің жасырын нысаны деп есептейміз, өйткені жобада “адал емес” мемлекеттік сатып алушы «арнайы» шектен тыс техникалық талаптарды нақты мердігер үшін тудыруы мүмкін кезде сыбайлас жемқорлық жағдайын тексеру және басқару жүйесі қарастырылмаған. Осы тәсілді пайдалана отырып, мемлекеттік сатып алушы «өзінің» мердігерінің бәсекелестерін оңай құлата алатады.
💰 Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік сатып алуда тәуелсіз шағым беру механизмін құру туралы тапсырмасын Қаржы министрлігінің қалай түсінгені таң қалдырды.
Қаржы министрлігінің осы тетік бойынша мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы жанындағы комиссия нысанындағы ұсынысы тіпті қызық! Тапсырыс беруші өзінің немесе сатып алуды ұйымдастырушының үстінен шағым түскен жағдайда өзіне әкімшілік жаза қолдануы тиіс…
Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің жанынан Қаржы министрлігіне бағынбайтын және бәсекелестікке қабілеттілікті қорғауға міндетті сотқа дейінгі апелляциялық комиссия құру дұрысырақ шешім болар еді.
💰 Депутаттар мемлекеттік сатып алулардағы заң бұзушылықтар үшін мемлекеттік тапсырыс берушілердің жауапкершілігі туралы өте маңызды мәселе көтерді. Осыған орай, мемлекеттік тапсырыс берушілердің жауапкершілігін арттыру Қаржы министрлігінің мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігіне жауапкершілігін талап ететініне назар аударамыз.
Қаржы министрлігі жаңа заң жобасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің тиімді құралы болып табылатын мемлекеттік сатып алушылардың кәсіпқойлығына қойылатын талаптарды ескермеген.
💰 Мемлекеттік сатып алуды жүргізу мен жұмыс істеудің негізгі қағидаттары Заңда емес, Қаржы министрлігінің ішкі нормативтік актілерінде жазылатыны туралы жобаның қателігін көрсеткен бизнестің өкілінің пікірі дұрыс болды.
Бұл жұмыс сапасының күрт төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін, оны жол жөндеу жұмыстарына мемлекеттік сатып алудың қоғамдық мониторингінің келесі мысалында көреміз.
“АВТОМОБИЛЬ ЖОЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ, ОНЫҢ ІШІНДЕ САЛУ, РЕКОНСТРУКЦИЯЛАУ, КҮРДЕЛІ, ОРТАША ЖӘНЕ АҒЫМДАҒЫ ЖӨНДЕУДЕН КЕЙІНГІ ЖОЛ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖӨНДЕУАРАЛЫҚ МЕРЗІМДЕРІН БЕЛГІЛЕУ ЖӨНІНДЕГІ ҰСЫНЫМДАР” Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Автомобиль жолдары комитеті Төрағасының 21.12.2018 жылғы №131 бұйрығы.
Бұл бұйрықта көрсетілген жол жөндеу және құрылыс жұмыстарының кепілдік мерзімдері ұсынымдық сипатта. Сонымен қатар, жол жөндеу жұмыстары кезінде бірнеше миллиондық келісім-шарттар үшін нөлдік кепілдік мерзімі белгіленген фактілер бар!
Сондай-ақ, бір министрлік белгілі бір ұғымдарды (ағымдағы, орташа жөндеу) енгізіп, бірақ бұл жұмыстарды айқындайтын мемлекеттік сапа стандарттары болмаса, мұның бәрі жұмыстың сапасыз болуына әкеледі.
Батыс Қазақстан облысының Мемлекеттік сәулет-құрылысын бақылау басқармасының “орташа жол жөндеу” жұмыстары туралы жауабы:
«Салалық заңнамада «орташа жөндеу» түсінігінің болмауына байланысты сметалық жобалау әзірлеуге, ведомстводан тыс сараптама арқылы бағалауға жататын құжаттама, құрылыс-монтаждау жұмыстарының басталғаны туралы және пайдалануға қабылдау туралы хабарлама беру жайлы міндетті талап жоқ.
Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау органдары өз қызметін «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Заңына, Кәсіпкерлік Кодексіне, «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексіне сүйеніп атқарады.
Мемлекеттік бақылауға жататын өлшемшарттардың тізбесі Заңның 31-1-бабының 3-тармағында келтірілген. Салалық заңнамада «орташа жөндеуді» жүзеге асыруға қатысты нормалар мен талаптардың реттелмегеніне байланысты жұмыстың бұл түрі Заңда көрсетілген мемлекеттік бақылау мен қадағалауға жатпайды.»
ТАЛДАУ: Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алуды талдау модуліне сәйкес жолдарды жөндеу және салу бойынша келесі жұмыстарды қарастырамыз (ТЖҚ):
Автомобиль жолдарын (жерүсті қоспағанда), жолдарды, көшелерді, басқа да автомобиль және жаяу жүргіншілер жолдарын, аэродромдардағы ұшу-қону жолақтарын салу бойынша құрылыс жұмыстары:
- Күрделі жөндеу жұмыстары
- Жол жөндеу жұмыстары
- Жол жөндеу жұмыстары
- Жаяу жүргіншілер жолын жөндеу жұмыстары
- Жол құрылыс жұмыстары
- Жаяу жүргіншілер жолын салу бойынша жұмыстар
- Автомобиль жолын қайта жаңарту бойынша құрылыс жұмыстары
- Автомобиль жолының құрылысы бойынша құрылыс жұмыстары
- Жол жөндеу жұмыстары
| Жол құрылысы және жөндеу жұмыстары (жоғарыдағы тізімге сай) | 2021 | 2022 | 2023 |
| Жалпы сома (млрд. теңге) | 444 | 477 | 1 099 |
| Шарт саны (мың) | 6,7 | 6,17 | 7,59 |
| Лот саны (мың) | 10,49 | 12,55 | 15,34 |
| Тапсырыс берушілер (мың) | 1,01 | 1,92 | 1,98 |
| Мердігерлер (мың) | 2,58 | 2,52 | 2,51 |
Қарапайым логикаға сай, жолды салу немесе күрделі жөндеу кезінде кепілдік мерзімі белгіленуі керек, оның ішінде кез келген зақымдануды мердігер есебінен жөндеу керек. Осыны ескере отырып, сұрақтар туындайды: Ағымдағы және орташа жөндеу жұмыстары ҚАЙДАН шығады, неге оларды жолды салған/күрделі жөндеу жүргізген АДАМ/компания/мердігер дұрыстамайды?
Сондықтан, ЖОЛДЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖӘНЕ ОРТА ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСТАРЫН АЛЫП, КҮРделі жол жөндеу жұмыстарын ғана қалдыру қажет, өйткені тек осы жұмыс түрін Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау басқармасы тексере алады.
Бүгінгі күні ағымдағы, орташа жөндеу жұмыстарына мемлекет жергілікті жерде жол жөндеудің тиісті сапасын қамтамасыз ете алмайды және ЕДБ-дан алынған қаражаттың тиімді жұмсалып, ұрланбауына кепілдік жоқ.
Сондай-ақ, ЕДБ қаражатымен жүзеге асырылатын барлық жол құрылысы келісімшарттары жаңа заң жобасының 1-бабының 9-тармағына сәйкес мемлекеттік сатып алу туралы заңмен реттелмейтініне назар аударамыз:
«1-бап. Осы бап Заңның жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажетті тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алуға байланысты қатынастарға қолданылады.
сондай-ақ мемлекеттік функцияларды немесе тапсырыс берушінің жарғылық қызметін орындау, мыналарды қоспағанда:
9) Қазақстан Республикасы мүшесі болып табылатын халықаралық ұйымдар қаржыландыратын инвестициялық жобаларды іске асыру шеңберінде сатып алынған тауарлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер. Басқа шетелдік банктер толық немесе ішінара қаржыландыратын инвестициялық жобаларды іске асыру шеңберінде тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу осы банктердің ережелеріне сәйкес, жалпы алғанда мынадай шарттар сақталған жағдайда жүзеге асырылады:
- шетелдік банктің Standard & Poor’s агенттігінің «А-»-дан төмен емес шетел валютасындағы ұзақ мерзімді кредиттік рейтингі немесе басқа рейтингтік агенттіктердің бірінің осыған ұқсас деңгейдегі рейтингі болса;
- қаржыландырудың елу пайызынан астамын шетелдік банктер қамтамасыз етеді;
- инвестициялық жобаны іске асыруды мемлекеттік кәсіпорындар, дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталдағы қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес заңды тұлғалар жүзеге асырады;
- инвестициялық жобаны іске асыру мемлекеттік кепілдікті талап етпейді және қарыз алушының мүлкіне ауыртпалық салуға әкеп соқпайды.
Яғни, біз, халық болып Еуразиялық даму банкінен алған несиені қайтарамыз, бірақ сатып алуды бақылай алмаймыз, өйткені жол құрылысының барлық келісімшарттары мемлекеттік сатып алу туралы заңмен реттелмейді! Бұл Қаржы министрлігінен ашықтық пен азаматтық бақылау мүмкіндігін талап ететін Парламент депутаттарының ұстанымына қайшы келеді.
💰 Жаңа Заң жобасынан құрылыс жұмыстарына конкурс өткізу кезінде, әсіресе үлкен келісім-шарттар бойынша мемлекеттік тапсырыс беруші жобалық-сметалық құжаттаманы порталға орналастыруы керек деген талап алынып тасталған, бұл қоғамдық мониторинг үшін қиындық тудырады, мұндай алып нысандар үшін сатып алынатын жабдықтар мен материалдардың бағаларын қарау мүмкіндік жоқ.
Бізде Астанадағы Онкологиялық орталық құрылысының құнының әділдігі туралы үлкен сұрақ бар. Тек бір көзден сатып алумен швейцардық B&A CONTRACTORS SA компаниясы 2019 жылдан бері Денсаулық сақтау министрлігінен 147 млрд. теңгеге келісім-шарттар алған.
Денсаулық сақтау министрлігі Заңның талаптарын бұза отырып, белгісіз себептермен ЖСҚ-ты порталда жарияламайды. Енді бұл Заң жобасы қабылданса, бір көзден алынатын мұндай мегажобалардың ашықтығы болмайды және мемлекеттік сатып алудың ашықтығы туралы ұмытуға болады.
Егер ЖСҚ болмаса, қоғам нені бақылай алады?
💰 «Электрондық қаржы орталығы» АҚ басшысы мемлекеттік сатып алуды автоматтандыруда Жасанды интеллектті қолдану туралы айтып, жобалық құжаттаманы pdf форматынан машина оқитын мәтінге аударудың айқын мәселесі назардан тыс қалып отыр.
Бұл деректердің аудармасы салыстырмалы бағаларды талдау үшін мемлекеттік сатып алулар порталының деректерін талдау модульдерін пайдалануға мүмкіндік береді және уәкілетті мемлекеттік органдарға және мемлекеттік сатып алудың қоғамдық мониторингіне үлкен қолдау көрсетеді. Өкінішке орай, Қаржы министрлігі әртүрлі аналитикалық жүйелермен өңдеуге болатын осындай құнды деректерді жасаудың бұл проблемасы туралы айтпады.
